YZ’nin Hukuku: Algoritmaların Yargılandığı Bir Gelecek Mümkün mü?

YZ’nin Hukuku: Algoritmaların Yargılandığı Bir Gelecek Mümkün mü?

Yapay zekâ (YZ) sistemleri, artık sadece veri analizi yapmıyor; kredi kararları veriyor, hastalık teşhisi koyuyor ve otonom araçlarla karmaşık trafik kararları alıyor. YZ’nin otonomluğu arttıkça, kritik bir soru hukukun kalbine oturuyor: Eğer bir algoritma hata yapar, zarar verir, hatta “suç” işlerse, kim sorumlu tutulacak?

Geleneksel hukuk, suç ve sorumluluğu yalnızca gerçek (insan) veya tüzel (şirket) kişilere yükleyebilir. Ancak, kendi kendine öğrenen (self-learning) bir Yapay Genel Zekâ’nın (AGI) neden olduğu bir kazada, suçu programcıya, kullanıcıya, üreticiye mi yoksa algoritmanın kendisine mi atfedeceğiz? “Algoritmaların yargılandığı bir gelecek” senaryosu, bilim kurgu olmaktan çıkıp, hukuk felsefesinin en acil sorunu haline geliyor.

I. Sorumluluğun Geleneksel Çıkmazı: Kimin Hatası?

Günümüzde YZ’nin sebep olduğu zararlarda (örneğin, otonom bir aracın kaza yapması), hukuk sistemi genellikle sorumluluğu YZ’yi bir “araç” olarak gören şu üç aktöre dağıtmaya çalışır:

1. Üretici/Programcı Sorumluluğu: Eğer kaza, YZ yazılımındaki bir kod hatasından (kusur) kaynaklanıyorsa, üretici, Tüketici Hukuku veya Ürün Sorumluluğu kapsamında tazminatla yüzleşebilir.
2. Kullanıcı/Operatör Sorumluluğu: YZ’yi uygunsuz kullanan, denetlemeyen veya güncellemelerini yapmayan kişi sorumlu tutulabilir (Örneğin, sürücüsüz araçta uyuyan bir kullanıcı).
3. Veri Sorumluluğu: YZ’nin eğitildiği veri setindeki sistematik önyargılar nedeniyle ayrımcı kararlar alınması durumunda, veriyi sağlayan veya işleyenler sorumlu olabilir.

Ancak bu geleneksel yaklaşım, özellikle AGI seviyesine ulaşan, öğrenerek kararlarının nedenlerini ‘siyah kutu’ haline getiren sistemler için yetersiz kalmaktadır.

II. Algoritmanın “Siyah Kutu” Problemi

Modern yapay zekâ, özellikle Derin Öğrenme (Deep Learning) modelleri, kararlarını nasıl verdiğini programcıların bile tam olarak açıklayamadığı karmaşık yapılar kullanır. Buna Siyah Kutu Sorunu denir.

Hukukta adalet, şeffaflık ve hesap verebilirlik gerektirir. Bir yargıcın veya jürinin, bir ölümcül kaza anında otonom bir aracın hangi nöral ağ bağlantılarıyla hızlanma kararı aldığını anlaması pratik olarak imkansızdır. Eğer karar alma süreci açıklanamıyorsa, sorumluluğu adil bir şekilde dağıtmak ve algoritmik adaleti sağlamak mümkün olmaz.

III. YZ’ye Hukuki Kişilik Tanıma Tartışması: Elektronik Kişi

Algoritmik sorumluluk çıkmazını aşmak için, bazı hukukçular ve fütüristler, YZ’ye hukuki kişilik tanınmasını önermektedir. Bu, YZ’nin haklara ve yükümlülüklere sahip olabilen yeni bir varlık kategorisi oluşturması anlamına gelir.

• Tüzel Kişilik Benzerliği: Avrupa Parlamentosu, 2017’de en otonom YZ sistemleri için “Elektronik Kişi” (Electronic Personhood) statüsü verilmesini önerdi. Bu statü, YZ’nin tüzel kişilere benzer şekilde kendi mal varlığına sahip olmasını ve zararları bu mal varlığından tazmin etmesini öngörüyordu.
• Eleştiriler: Bu fikre karşı çıkanlar, cezai sorumluluğun temelini oluşturan “kast,” “taksir” ve “kusur yeteneği” gibi kavramların, bilinç ve özgür iradeye sahip olmayan bir makineye uygulanamayacağını savunmaktadır. Türk Ceza Kanunu‘na göre de, cezai sorumluluk sadece gerçek kişilere aittir.

IV. Gelecekteki Robo-Hukuk ve Çözüm Önerileri

Algoritmaların yargılandığı bir gelecek, doğrudan makineleri hapse atmak anlamına gelmese de, algoritmik davranışları düzenleyen ve denetleyen özel bir “Robo-Hukuk” alanını gerektirecektir.

1. “Açıklanabilir YZ” (XAI) Zorunluluğu: Regülasyonlar, özellikle kritik karar verme süreçlerinde kullanılan YZ sistemlerinin (sağlık, hukuk, finans) kararlarını basit ve anlaşılır bir şekilde gerekçelendirmesini zorunlu kılmalıdır.
2. Sigorta ve Zorunlu Fonlar: YZ kaynaklı beklenmedik zararları karşılamak üzere, otomobil sigortasına benzer şekilde, YZ üreticilerinden toplanan zorunlu tazminat fonları kurulabilir.
3. Özel Yaptırımlar: YZ’nin “cezalandırılması” yerine, hukuka aykırı davranış sergileyen bir algoritmanın lisansının askıya alınması, belirli bir görevi yerine getirmesinin yasaklanması veya tamamen silinmesi gibi teknolojiye özgü yaptırımlar geliştirilebilir.
4. Etik Denetim Mekanizmaları: YZ sistemlerinin geliştirilme ve test aşamalarına, tıpkı ilaç denemelerindeki gibi, bağımsız etik denetleme kurulları (AI Ethics Boards) entegre edilmelidir.

Sonuç: Hukukun Geleceği İnsanlık İçin Sorumluluktur

YZ’nin hukuku, aslında YZ’yi yargılamaktan çok, insanların kendi sorumluluklarını yeniden tanımlamasıyla ilgilidir. Algoritmalar ne kadar otonom olursa olsun, eninde sonunda onlar birer araçtır. Ancak bu araçlar kendi kendilerini yeniden programlayabildikleri için, hukuk sisteminin onlara karşı kör kalması kabul edilemez.

Gelecekte algoritmalar yargılansa bile, bu yargılamanın nihai amacı, YZ’nin arkasındaki insan veya kurumların şeffaflık, hesap verebilirlik ve etik sorumluluk ilkelerine uygun davranmasını sağlamak olacaktır. YZ’nin hukuku, teknolojik gücün etik ve insani değerler ışığında dizginlenmesi çabasının bir yansımasıdır.